ARTIFICIAL INTELLIGENCE

By H. Thangkhanhau

Assistant Professor

Department of Computer Science

Kum 1956-a America rama computer scientist John McCarthy-an a hming a lo phuah Artificial Intelligence, AI kan tih mai hi tun hnaiah kan ram Mizoramah ngei pawh a ṭha zawngin a rawn lâr ṭan chho hle a, a lawmawm hle. He thuziakah hian eng nge AI chu a nih? Eng atâna hman nge? AI thiamna hi nakina hun lo la awm turah mihringte tân a hlauhawm em? tih te chu kan thiam tâwkin zir chian kan tum dawn a ni.

AI kan tih hi Computer Science peng pakhat a ni a. Engtin nge Khawl (machines)-te hi finna nei tura kan siam theih ang? tih lam zirna a ni ber a. Mi ṭhenkhat chuan AI hi robots sawina niin an ngai a. Movies hrang hrang Terminator, i-Robot, etc. te vâng te pawh a ni thei ang, a sual chuang lo. Mahse, AI hian robot chauh ni lo, computer te, phone te, lirthei te, leh khawl lam chi hrim hrim fing taka siam dân a kâwk zâwk a ni.

AI kan tih hian a huam zau viau mai a, hlawm lian tak tak pahnihin a ṭhen theih: Strong AI leh Weak AI. Strong AI chu khawl fing tak mihringte aia hnâ chi hrang hrang thawk thei tura duan an ni a, a huam zauvin a lian hle a. Hetiang lam zirna pawh hian hmâ a sâwn chak lo hle. Weak AI hi chu thiam bik nei tura khawl fing siam chhuah hi a ni. Entir nân; dawr nghak tur b$ka an siam khawl (robot) te hian thil dang an thiam lova, dawr nghah kha an thiam b$k a nih avangin Weak AI tiin kan sawi thei ang.

Kum 1956 khan AI conference hmasa ber chu Dartmouth College, USA-ah neih a ni a. He conference-a an thil tum ber chu mihringte ngaihtuahna (human thinking) hi engtin nge khawl (machine)-ah kan chantir theih ang? tih a ni nghe nghe. Amaherawhchu, khatih laia computer-te an chak tâwk loh avang leh chhan hrang hrang avangin AI project-te chu a hlawhchham zel a. Chuvangin USA leh Britist sawrkar-te chuan pawisa (funding) pawh an pe ṭha duh ta lova. Thil ṭangkai tak hmuh chhuah >m >m nei lovin hun a liam zel a. Chutih hun chh<ng chu "AI Winter" an lo ti hial a ni.

AI lama hma sâwnna langsar tak pakhat chu kum 1972-a MYCIN an siam chhuah kha a ni awm e. MYCIN hi thisen lam natna hrang hrang hre thei b$k tura AI thiamna hmanga thuam a ni a. Doctor tel lovin thisen natna chi hrang hrang a hre thei a, damdawi treatment pawh chawh thei a, a ṭangkai hle. Tichuan, AI hi a rawn lar chho ta zel a, khawl chak tak takte a rawn chhuah tak avâng leh internet-a data tam tak tak a lo awm chhoh ve zel tâk avângin AI hi nasa takin a ṭhang duang a, kawng hrang hrangah ṭangkai taka hman chhoh a ni ta zel a ni.

He AI lama hma sawnna hi a lo thleng m>k a, a lo thleng z>l dâwn bawk a. Kan nitin nunah hian AI hian bu a khuar m>k z>l chu a ni a. Kan khawsak leh hnâte a rawn ti awlsam ang a, hnâ ṭhenkhat phei chu AI hian mihringte puihna tel lovin a thawk thei ngei ang. Kan ni tin nunah pawh AI hi nasa taka hman ṭangkai a ni tawh a ni. Android phone i hmang a, i camera khân hmai hriat theihna (face detection) a nei a nih chuan AI thiamna a hmang tihna a ni a, i thlalâkna hmun thim lutuk te, eng lutuk te, nangma siam rem ni lova a mâwi tâwk chiaha i la thei a nih chuan, i camera khân AI a hmang ṭangkai tihna a ni a. Chutiang chu AI Camera an tih chu a ni a, tunlai hian phone zuartuten an phone zawrh fak nân 'AI Camera a hmang' tih hi an uar hle bawk.

Tin, Email-a message ṭha lo leh inbumna lam chi reng reng spam folder chh<nga dah l<t theitu pawh AI bawk a ni a. Internet-ah i bazar a, i duh zawng tur hlir mai a lo lan theihna pawh AI thiamna tho a ni. Thil hrang hrang i lo en tawh dân azirin i duh zawng tur an hre thei a, an rawn recommend ta ṭhin a ni. Mi pakhatin ceiling fan online-in a lei ve dawn a, inawhhlumna hrui leh ṭhutna (stool) te kha lei tel ve turin AI chuan a lo recommend a nih chu! A lungawi lo hle! Online hmanga faknate pawh AI thiamna hmangin a hmutu tur dik tak hn>nah chauh tih lan a ni ṭhin.

Tunlai phone tam takah 'aw' hmanga phone khawih theihna (voice recognition) hman a ni tawh a, Android phone-ah chuan “Google Assistant” a awm a, Apple ho phone-ah chuan “Siri” a awm a, Windows-ah chuan "Cortana" a awm bawk a. Amazon hian ṭawng hmanga biak theih "Amazon Echo" an hralh hnem hle tawh bawk. Tin, TV chhuak tharah te hian aw hmanga control theihna tur "Voice Recognition System" an nei deuh fur tawh bawk.

Heng a chunga kan sawi tâkte bakah hian AI hmanna tam tak a awm a, khalhtu awm lo (driverless car) te, sum lama thil dik lo hriat theihna (fraud detection) te, zin mite tâna ṭangkai >m >m 'Smart Navigation System' te, in lo veng himtu tur Home Surveillance System te, an ṭawng kan hriat lohte n>n kan inbiak theihna tur Translation System te, sumdâwnna lamah te, zirna lamah te, damdawi lamah te, ralthuam lamah te leh thil dang tam takah AI hi hman ṭangkai a ni tawh a, kan sawi seng lo zâwk a ni.

A ṭangkai em avangin AI scientist ropui tak Andrew Ng phei chuan “Industrial Revolution hnua thil ṭangkai tak ‘New Electricity’ a ni e”, a lo ti hial a ni. Thil siam chhuahna hmun, manufacturing industries-ah te nasa takin hman a ni tawh a. Company tam tak chuan khawl an hman tawh avângin thawktu an mamawh tlem tial tial a. Mihring hnâ tur hi khawlin a thawhsak zel avângin hnâ chân leh hnâ nei lo an pung ve tial tial a. Lirthei khalhtu ngai lo hman theih tak tak a nih hunah phei chuan Driver tam takin hnâ an chân phah dawn a. Thiamna bik nei khawl fing AI technology-a thuam an siam chhuah tam hunah phei chuan mihring zinga thil thiam b$k nei hrang hrang, doctor chenin hnâ an nei dawn lova hriain mi tam tak chuan AI technology hi an duh lo hle a ni.

Tin, AI hi ralthuam lamah te hman a nih a, khawl enkawltu awm lova mahni-a hnâ thawk thei (autonomous) tura siam a nih phei chuan, movies vela kan hmuh angin enkawl theih lohvin an awm ang a, an fing ropui si a, mihringte control phâk loha an awm phei chuan an hlauhawm dâwn lutuk a. Mihringte hi kan mang (extinct) mai ang tih hlau pawl te pawh an awm tawh a ni. Khawvela scientist lâr tak Prof. Stephen Hawking ngei pawn kum 2014 khân "AI hi siam puitlin vek (full AI) a nih chuan mihringte hi kan ral vek ang" a ti a ni. Mi sualte pawh hian heng thiamnate hi an hmang ṭangkai thei a, an hlauhawm thei bawk ang. Silai ṭha chi leh AI thiamna hmanga thuam drone hian min veh reng mai sela zawng, a hlauhawm ve ngei ang le!

AI hlau tam tak hlauhna hi a âwm lo chuang lo. Aadhaar (UID) mai mai pawh sakawlh anga ngaia hlau tam tak an awm angin, AI hi a hlauhawm zawnga ngai tân chuan thil hlauhawm tak a ni ve ngei ang. Amaherawhchu, tun dinhmunah hian AI hi thil ṭhenkhatah mihringte aiin fing zâwkin rin tlâk zâwk mah se a tam zâwkah chuan mihring finna a la tluk lo mai pawh ni lovin, naute kum hnih mi vel pawh tluk lohna tam tak a la nei a ni. Naute kum hnih mi vel hi chuan anmahniin thil an zir ve thei ṭan a, AI khawl erawh chuan algorithm leh data pek a nih loh chuan a zir thei lo. Chuvangin, tun dinhmunah chuan AI hi a hlauhawm loh a ni.

Tun dinhmunah hlauhawm loh mah se nakin z>lah a la hlauhawm ngei dâwn em? tih hi zawhna âwm tak a ni a. Amaherawhchu, AI khawl fing tak siam tur chuan khawl chak tak a ngai a, chutiang khawl chak siam chu a la harsa rih >m >m si a ni. He khawl thluak thil tih theihna (computing power) hian mihringte thluak thil tih theihna (biologial power) hi a la phâk mai theih a rinawm loh a. Khawl thil hi chu eng anga ṭha leh chak pawh lo ni teh reng se, kang chhe thei vek an ni a. An chhiat hian mahni intihdam theihna an nei lo. Mihringte erawh chu kan natna eng emaw lo awm pawh ni se, ni eng emaw zât hnuah kan dam leh thei a ni. Chuvang chuan AI khawlte hi mihringte aia an ṭhat zâwkna lai awm mah se mihringte tâna hlauhawm khawpa fing an rawn nih theih mai a la beisei awm loh hle.

A hlauhawm loh mai pawh ni lovin, kan tui chilh a, kan zir a, he AI thiamna hi kan hmelhriat a ngai a ni. Nakinah chuan AI tel lohna hi a awm mang dawn lo a ni. Kan zirna line chu eng pawh ni se, AI lam hi eng emaw chin tal hi chu lo hmel hriat i tum ve ang u tih hi he thuziak chhiartute ka ngenna a ni e. Kei pawh upat hnu lamah hetiang lam buaipui hian MZU-ah ka kal ve ṭhin a ni.